Harmen's Dagboek

Ik heb 'De Mondhoeken' of 'De Voeding' altijd een rare vertaling gevonden van yí 頤 (hexagram 27). Ik denk dat elke vertaler er wel mee in z'n maag heeft gezeten. Het Oordeel maakt het er ook niet makkelijker op:

頤.貞吉.觀頤.自求口實.

Wilhelm vertaalt dit met "De Mondhoeken. Standvastigheid brengt heil. Zie naar het voedsel en de dingen waarmee iemand zelf tracht zijn mond te vullen." De vertalingen van Han Boering e.a. komen hier mee overeen. Ik heb het altijd maar een vreemde zin gevonden.

Het probleem met 頤 is dat we voor de betekenis van het karakter grotendeels afhankelijk zijn van latere toelichtingen. Het karakter komt namelijk niet voor in boeken die dezelfde leeftijd hebben als de Yi, en in latere boeken wordt 頤 altijd gebruikt met de Yi en die toelichtingen in het achterhoofd. Die toelichtingen zeggen dat 頤 'kin, onderste kaak' of 'voeding' betekent, dus dat nemen we dan maar over. Maar er valt meer over te zeggen dan dat.

In bronsinscripties vinden we 頤 terug in zijn oude vorm 𦣞 (NB in Internet Explorer wordt dit karakter een vierkantje; Firefox laat 'm bij mij wel zien. Nóg een goeie reden om over te stappen). Karlgren zegt hier over (GSR 960a): "part of a name: Hei Yi 黑頤, 'Black chin' ". Beide karakters worden in bronsinscripties voornamelijk gebruikt als naam (金文大字典 2668 & 4811). 黑 lijkt in zijn oude vorm op een man met een masker; een latere versie daarvan voegt er vlammetjes aan toe. Het zou een sjamaan kunnen zijn die zich bezighoudt met waarzeggen d.m.v. orakelbotten. Hierbij werd een gloeiende staaf verhit en tegen een (geprepareerd) bot gehouden waardoor er barsten in kwamen die een zekere (maar tegenwoordig niet meer bekende) betekenis hadden (de gebruikte afbeeldingen zijn van de Chinese Etymology site).

Richard Kunst zegt in zijn aantekeningen over 頤: "Given the content of a number of lines of H27 it is tempting to see in 頤 a lost meaning, or a loaned meaning of 'scapula' or just 'bone', a bone used in divination. (...) 𦣞 is possibly a picture of shoulder blades. Shoulder bones, cracked open, were sometimes used in bone divination." Apart is dat Kunst deze visie niet meeneemt in zijn doctoraalscriptie, hij houdt toch de standaard vertaling van 'kaken' aan. Toch past de vertaling 'schouderbot' ook wel in de naam 黑頤 die we in bronsinscripties aantreffen. Het zou dan de naam van een sjamaan kunnen zijn die zich bezig hield met divinatie d.m.v. schouderbladen. Speculaties, speculaties.....

Zelf heb ik het idee dat met 頤 een staat, een gebied of een land wordt bedoeld. 頤 was een naam, dat weten we nu, en namen waren vroeger verbonden aan clans, die weer gebonden waren aan een bepaald gebied. Dit ga ik nog verder uitzoeken, en kijken of dat past in de context van de zinnen waar 頤 in voorkomt. Tot de volgende keer dus.

Een lezer reageerde op mijn recensie van Het I Tjing Antwoordenboek, en dan met name op de zinnen "Wie mij kent weet dat ik zelden weg ben van I Tjing-interpretaties. Ik zie liever dat de gebruiker werkt met een vertaling, zodat de oorspronkelijke beeldtaal zo goed als mogelijk bewaard blijft en de getoonde tekst dicht bij het Chinese origineel ligt. Interpretaties zijn voor luiaards. Als je niet de moeite neemt om de I Tjing in zijn oorspronkelijke vorm te begrijpen, dan is het boek niet voor jou weggelegd". Hij vond dat ik als een pastoor van vroeger van de kansel zat te prediken dat "de oorspronkelijke vertaling van de I Tjing het dichtst bij 'de waarheid' ligt", terwijl iedere taal in zijn opvatting "een interpretatie [van de werkelijkheid] is".

Eigenlijk heeft het geen zin om met mij in discussie te gaan over I Tjing-interpretaties en het vertalen van de I Tjing. Ik heb daar mijn opvattingen over en die zijn niet over één nacht ijs ontstaan, daar is iets meer dan twintig jaar aan vooraf gegaan. Ik weet wat ik vind en ben daar heel stellig in. Ik breng het dan vaak ook heel stellig, maar dat is in ieder geval lekker duidelijk.

Om volgende discussies over dit onderwerp dan maar voor te zijn (dit is niet de eerste keer dat iemand mij er over aanspreekt) volgt hier een gedeelte van mijn antwoord aan de lezer. Ik hoop dat dat mijn standpunt verduidelijkt. Ik heb ook geen zin er nog meer woorden aan te wijden, dit moet voldoende zijn.

Ik vertik het om de I Tjing te behandelen als een verheven, mysterieus boek waarvan de intentie en essentie niet te vatten zou zijn in taal. De I Tjing, daar kom ik nu steeds meer achter, heeft nadrukkelijk zijn achtergrond in de Shang/Zhou-cultuur. Wil je de I Tjing begrijpen zoals -ie mogelijkerwijs bedoeld was ten tijde van zijn ontstaan, dan kan je deze achtergrond niet negeren of ontkennen. Het oorspronkelijke taalgebruik van de I Tjing is heel concreet en praktisch, en verhoudingsgewijs is er weinig metafoor in te vinden. De meeste zinnen in de Yi hebben hun oorsprong in concrete zaken. Een goed voorbeeld hiervan is het karakter 'yi' in het Oordeel van hexagram 55. Dit wordt doorgaans vertaald als 'passend', waardoor de vertaling (bij Wilhelm) wordt 'wees als de zon op het middaguur'. Maar 'yi' was in de Shang/Zhou-tijd een bepaald soort offerritueel. Als je dan weet dat feng, de naam van hexagram 55, de naam van de Zhou-hoofdstad was, dan wordt 55 al veel concreter, en logischer dan -ie bij andere vertalingen was. Dit gaat verder dan 'normen & waarden', dit gaat over de gehele Chinese cultuur die op dat moment gold. De I Tjing is een boek, een boek met auteur(s), die een intentie, een bedoeling hadden. Ze schreven niet zomaar wat, en wát ze schreven is verbonden met het China van ong. 1000 v. Chr. Als je vanuit die opvatting de I Tjing probeert te vertalen, pas dán heb je een goede basis die de I Tjing tot zijn recht laat komen. In twintig eeuwen tijd is er van de I Tjing, soms bewust, meestal onbewust, een boek gemaakt wat ver afstaat van zijn oorsprong. Interpretaties maken dat alleen nog maar erger omdat ze de oorspronkelijke beeldtaal volledig schrappen. Er is nauwelijks iets Chinees te vinden in de meeste interpretaties. En ik kan me niet voorstellen dat iemand die met de I Tjing wil werken daar genoegen mee neemt.

Het is zó makkelijk om de I Tjing als een zweverig boek te behandelen waar je alle kanten mee op kan interpreteren. Natuurlijk is dat een voordeel bij het gebruik van het boek als orakel, maar het is iets wat je in mijn opvatting beslist niet moet doen als je het boek gaat vertalen. Het is zó makkelijk om maar te zeggen 'dit karakter kan dit betekenen, of dit, of dit, of dit' zonder de anachronismen er uit te filteren en de keus maar aan de onervaren lezer over te laten. Het is zó makkelijk om de tekst maar te versimpelen, alsof je daarmee iets krijgt wat óf beter te begrijpen, óf beter te gebruiken zou zijn. Interpretaties staan verder af van de Chinese tekst dan een vertaling. Waarom dan werken met een interpretatie? Dan hou je jezelf toch voor de gek? Natuurlijk weet ik dat vertalen óók interpreteren is, maar een goede vertaler motiveert zijn keuzes, onderbouwt die en maakt ze aannemelijk. Dat is iets wat ik bij een interpretatie nog nooit heb gezien. Daarbij, wie de moeite neemt om de Chinese beeldtaal van de I Tjing te doorgronden, die heeft geen interpretatie nodig. Wie die moeite niet neemt, tsja, die vind ik lui, want die neemt uitsluitend genoegen met wat een ander hem voorkauwt.

Wie (vertalingen van) Chinese teksten leest moet kritisch zijn. Neem Cleary's vertaling van Liu I-ming's I Tjing. Cleary heeft verzuimd zijn vertaling toe te lichten, en heeft essentiële karakters en samenstellingen daarvan eenzijdig vertaald. Waar hij spreekt over 'positive energy' staat eigenlijk yang, om maar wat te noemen. Yang omvat véél meer dan 'positive energy', en als je dat mist gaat de oorspronkelijke alchemistisch-daoïstische bedoeling compleet langs je heen. Ook andere termen als jing en qi gaat Cleary niet op in. Het boek blijft leuk om te lezen, maar niemand die uit de Engelse vertaling zal begrijpen wat Liu nu eigenlijk bedoelde. Moet je je voorstellen wat er zou gebeuren als iemand Cleary's tekst dan ook nog eens zou gaan interpreteren.....ik moet er niet aan denken. Maar dat is wél wat er met de I Tjing gebeurt. Nagenoeg elke interpretatie is gebaseerd op (een) andere vertaling(en). Vertalen is interpreteren, dus wordt zo'n interpretatie een interpretatie ván een interpretatie. Dat gaat lijken op dat spelletje waarbij je in een kring zit, één iemand fluistert wat in het oor van de persoon naast hem, die fluistert het weer door naar de volgende.....

Ik beschouw de I Tjing als het om vertalen gaat, als ieder ander oud Chinees boek. Dat lijkt makkelijk, maar als het om vertalen gaat - want daar hebben we het hier over - is het dat beslist niet. Kijk maar naar het kleine aantal boeken wat de I Tjing als een gewoon boek behandelt en niet als een orakel. Daar zijn er maar heel weinig van, en dat komt volgens mij voornamelijk doordat je, als je de I Tjing niet als orakel gaat beschouwen of er een ander label op plakt, je nauwelijks meer een richting hebt voor het vertalen. Dat is een onzekere grond om op te bouwen, en daarom doen maar weinigen (o.a. Shaughnessy) dat. Zeg je 'de I Tjing is een orakel' , dan klinkt dat besluit door in je vertaling. Ik zeg (of probeer te zeggen) 'de I Tjing is een gewoon boek' zonder er een label op te plakken, waarmee ik hoop een vertaling te krijgen die reëler is dan wat ik tot nu toe heb gezien. Natuurlijk is 'gewoon boek' ook een label, maar dan in ieder geval wel eentje die meer mogelijkheden openlaat dan een ander label.

Zou ik dat niet doen, dan zou mijn objectiviteit zodanig in het geding zijn dat elke poging om het boek naar zijn oorsprong te vertalen gedoemd is te mislukken. Opmerkingen als "Iedere vorm van taal is een interpretatie [van de werkelijkheid] ", "Iedere vorm van taal is ‘bezet’ met normen en waarden", "Taal is altijd achteraf interpretatie" komen op mij over als excuses om met de I Tjing maar te mogen doen wat je wil. Dat verdient het boek in mijn opzicht niet.

Een kennis vroeg me of ik eens wat wilde vertellen over jiǎ 假. Dit karakter komt 4x voor in de I Tjing (37-5, 45-0, 55-0 en 59-0) en wordt vrijwel altijd vertaald met 'naderen, bereiken, naar toe gaan'. Dit is raar, want voor zover ik weet wordt in geen enkele andere tekst het karakter in deze betekenis gebruikt. De reden dat het karakter voor de I Tjing dan wél zo wordt vertaald is meestal gebaseerd op latere toelichtingen (zie bv. Gao Heng 高亨, 周易古經今注, p. 269). Feitelijk wordt er gezegd dat 假 hetzelfde is als 徦, een karakter wat dezelfde uitspraak heeft maar er nét iets anders uitziet, en 'arriveren' of 'komen' betekent. De techniek "A betekent eigenlijk B" wordt erg veel toegepast bij het vertalen van de I Tjing, mij soms een beetje té vaak, en ik vind dat je dat eigenlijk pas mag doen als het oorspronkelijke karakter in de getoonde context niet bevredigend te vertalen valt. 假 heeft vele betekenissen, maar 'naderen, bereiken' vallen daar niet onder. In totaal kan het karakter wel zo'n twintig dingen betekenen. Globaal komen die betekenissen hier op neer:

- (uit-)lenen
- vals, niet echt
- optreden in-de-plaats-van (bij bestuurlijke zaken)
- vertrouwen op (‘rely on’)
- groot(s)
- geluk
- als koppelwoord: ‘stel dat’ (daar komt R-K’s ‘imagine, fantasize in the mind’ vandaan)
- echter (‘only, but’)

Ik vind het karakter helaas niet terug in mijn orakelbotinscriptiewoordenboek (telt dit woord bij Scrabble?), maar mijn Jīnwén Chángyòng Zìdiǎn 金文常用字典, die de meestgebruikte karakters uit bronsinscripties bevat, vermeldt de oude vorm 叚, zonder de component 亻. Hier wordt vermeld dat het
- geluk
- groot(s) (in deze betekenis vinden we het ook het meest in de Shījīng 詩經)
- vrije tijd (de overige tijd naast je werkzaamheden)
- hoe
- (een) fout
betekent.

Al deze betekenissen passen voor mij echter niet goed in de passages uit de I Tjing. Het karakter komt vier keer voor in de I Tjing:

37-5 王假有家
45-0, 59-0 王假有廟
55-0 王假之

37-5: jiā 家 wordt meestal vertaald met ‘huis, familie’, maar kan ook betekenen ‘koninklijk/keizerlijk hof’ of ‘hoofdstad’, wat weer gelijk stond aan de hele natie.

45-0, 59-0: miào 廟 refereert aan de voorouderlijke tempel, een tempel in het algemeen, een plaats waar offers werden gebracht, of de rituelen die daar bijhoren.

55-0: zhī 之 = ‘hem, het’.

假 is samengesteld uit 叚 + 亻, het menscomponent wordt er aan toegevoegd. Dat geeft mij het idee dat het een persoon is die iets doet of ondergaat. Uitgaande wat ik nu dan weet van jiǎ 假, vertaal ik het meer als ‘zich uitlenen, in de plaats stellen van, in dienst stellen’. Dan worden mijn vertalingen als volgt:

37-5 De koning stelt zich in dienst van zijn natie
45-0, 59-0 De koning stelt zich in dienst van zijn voorouders
55-0 De koning stelt zich in dienst van hem/het.

De algemene teneur is hier dat de koning zich aan zijn plichten houdt, dat hij zijn rol vervult als plaatsvervanger van dì 帝, de hoogste god; hij vervult zijn rol als bemiddelaar, voornamelijk bij het brengen van offers (als bij 45 en 55, yí 宜 is een ‘offer’, zie S. Marshall’s The Mandate of Heaven, p. 68- ). Dat is natuurlijk goed, en daarom zijn de teksten hier ook gunstig. Ik denk dat jiǎ 假 een soort van plicht was die van de koning op cruciale momenten werd verlangd.